|
Click
here to view
Giants of Devolution And Democracy
Click
here to view
J G JONES
Click
here to view
A study of Liverpool Welsh
History by Margaret Sadler
Perl
o gofiant sylweddol i un o arweinwyr
amlycaf yr undebau llafur yng Nghymru
Adolygiad Dr J. Graham Jones o D. Ben Rees, Cofiant Mabon:
Eilun Cenedl y Cymry a'r Glowyr. Cyhoeddiadau Modern Cymraeg.
£15 (clawr meddal).
Er bod gan William Abraham, neu Mabon (1842-1922) i ddefnyddio ei
enw barddol poblogaidd a ddefnyddid yn arbennig ar lwyfannau'r
Eisteddfod Genedlaethol am flynyddoedd lawer, rôl ganolog ym mywyd
diwydiannol a gwleidyddol cymoedd de Cymru am flynyddoedd meithion,
y tro olaf y cyhoeddwyd cofiant cyflawn iddo oedd gwaith safonol
E. W. Evans, arbenigwr amlwg ar hanes maes glo de Cymru ac
undebaeth lafur yno ar y pryd, yn Saesneg yn y flwyddyn 1959.
Mae'n ddyletswydd arnom felly i roi croeso brwdfrydig i gyfrol
newydd, llawer helaethach y Dr D. Ben Rees, ysgolhaig a luniodd
cofiannau safonol, hynod uchel eu parch dros y blynyddoedd olaf
hyn i nifer o wleidyddion pwysig yng Nghymru gan gynnwys Jim
Griffiths, Cledwyn Hughes, Aneurin Bevan a Gwilym Prys Davies, a'r
awdur dysgedig yntau yn adnabod pob un o'r cewri hyn yn bur dda yn
bersonol.
Ond roedd cyfraniad allweddol Mabon (gŵr a fu farw cyn i Ben Rees
gael ei eni hyd yn oed) wrth gwrs wedi digwydd yn ystod cyfnod
llawer cynt na'r cyfeillion eraill hyn. Arbennig o addas yw'r
ffaith i'r awdur lunio'r cofiant hwn yn union ganrif grwn ar ôl
marwolaeth ei eilun yn ystod cyfnod pan roedd Mabon wedi mynd yn
dipyn bach o angof ymhlith y Cymry. Roedd Mabon yn ei anterth yn
bennaf yn ystod y blynyddoedd rhwng 1880 a 1910. Ar ôl hynny wrth
gwrs David Lloyd George oedd prif eilun gwleidyddol ein cenedl am
flynyddoedd ar eu hyd.
Fel sydd yn amlwg o'r llyfryddiaeth lawn a manwl (gweler tt.
296-332 o fewn y gyfrol), ymchwiliodd yr awdur yn eithriadol fanwl
i gywain deunydd ar gyfer y cofiant cynhwysfawr hwn.
O fewn y penodau cynnar cawn gyfle i ddarllen manylion blasus,
dadlennol am fagwraeth Mabon yng Nghwmafan a'i fam weddw, oedd yn
ffigwr arbennig o bwysig yn ei fywyd cynnar, yn ei chael hi'n
anodd dros ben i gael dau ben llinyn ynghyd am flynyddoedd lawer.
Oherwydd tlodi enbyd ar yr aelwyd, nid oedd dewis gan y mab ond i
fynd i weithio pan yn ddeng mlwydd oed yn unig fel un o geidwaid
drysau'r pwll glo. Roedd amodau gwaith o fewn y pyllau glo yn
eithriadol galed yn ystod y cyfnod cynnar hwnnw, ac yn gynnar iawn
yn ei yrfa datblygodd Mabon y ddawn a'r awydd i sefyll i fyny dros
rhai o'i gydweithwyr oedd yn ei farn ef yn cael cam gan y rheolwyr
glo hunanol, di-ildio ac ansensitif dros ben. Oherwydd ei
gyfraniad yn y maes hwn, nid oedd modd iddo barhau mewn swydd o
fewn y pyllau glo lleol.
Yn y flwyddyn 1861 priododd â Sarah, merch gof Cwmafan, a bu
iddynt ddim llai na chwech o blant. Bu hi farw'n gynamserol ym
1900. Ers yn fachgen bach, roedd Mabon yntau yn Fethodist
Calfinaidd pybyr gyda llais tenor gwych iawn. Mor gynnar â 1857
dewiswyd ef yn flaenor y gân o fewn capel CM y Tabernacl. Ac o
fewn pennod 12 yn y gyfrol hon cawn gyfle i ddarllen am gyfraniad
Mabon fel 'capelwr selog', di-ildio ar hyd ei oes ac fel un oedd
hefyd yn hynod driw ei gefnogaeth i eisteddfodau cenedlaethol a
lleol fel ei gilydd. Yn herwydd ei gorff cadarn a'i lais
cyrhaeddgar daeth yn enwog fel arweinydd effeithiol yn
eisteddfodau diwedd y 19eg a dechrau'r 20fed ganrif. Dyna'r cyfnod
yr oedd tyrfaoedd mawrion yn tyrru i'r eisteddfodau. Gan ei fod
wedi ei ddonio â llais tenor clir, canai yn fynych i'r
cynulleidfaoedd a'u plesio'n arw.
I geisio adfer ei yrfa, mentrodd Mabon i wlad Chile yn Ne America,
ond ofer fu'r ymgais ffôl hwnnw. Dychwelodd adref a sicrhaodd
swydd o fewn pwll glo Waunarlwydd. Chwaraeodd ran bwysig yn
sefydlu'r undeb sef yr Amalgamated Association of Miners ac yn
fuan derbyniodd swydd llawn amser fel swyddog undeb, gan symud i
fyw yn y Rhondda. Enillodd barch aruthrol yn lleol, yn fwyaf
arbennig ymhlith y glowyr lleol, oherwydd ei allu i setlo pob
anghydfod neu anghydweld heb orfod troi at streic, a hynny'n
ymestyn o anghydfod 1885 hyd at streic enwog Tonypandy ym 1910-12
(gweler pennod 9 yma). Ef oedd llywydd y glowyr ar y 'Joint
Sliding Scale Association ' o 1875 hyd ei ddiwedd yn 1903. Ni
weithiai'r glowyr ar ddydd Llun cyntaf y mis o 1892 i 1898, er
mwyn cwtogi cynnyrch a sefydlogi cyflogau. Galwyd y dydd hwn yn 'Ddiwrnod
Mabon'.
Ac yn sedd etholaethol newydd y Rhondda etholwyd William Abraham
i'r senedd ar 3 Rhagfyr 1885. Daliodd i gynrychioli etholaeth y
Rhondda am 35 o flynyddoedd ar eu hyd, gan fabwysiadu'r label
gwleidyddol 'Lib-Lab' yn y man ac yna ymuno â'r Blaid Lafur. Mabon
oedd yr aelod cyntaf o'r dosbarth gweithiol i gynrychioli
etholaeth yng Nghymru yn y senedd. Enillodd statws byd-eang, a
hwyliodd i'r Unol Daleithiau ym 1901 ac eto ym 1905 lle
dderbyniodd groeso tywysogaidd, eithriadol o gynnes gan y
brodorion. Arwydd o'r parch enfawr oedd iddo oedd y gwahoddiad a
dderbyniodd i ymuno a'r Cyfrin Gyngor yn y flwyddyn 1911.
Ac yn ystod cyfnod cynnar y Rhyfel Mawr daeth Mabon, gŵr a fu'n
heddychwr brwd drwy gydol y blynyddoedd, yn dipyn o 'ryfelgi' yn
rhannol er mwyn plesio Lloyd George, eilun y genedl ar y pryd.
Roedd yn gyfrifol am anfon dim llai na 40,000 o lowyr i ymladd ar
faes y gad, cyfanswm uwch na'r Dr John Williams, Bryn Siencyn hyd
yn oed. Ac yn ystod blynyddoedd y rhyfel daeth William Abraham yn
ŵr eithriadol o gefnog. Pan fu farw yn ystod mis Mai 1922, ac
yntau yn 79 mlwydd oed erbyn hynny ac yn llawn parch ac
anrhydeddau, gadawodd swm o £38,000 yn ei ewyllys (tua hanner
miliwn o bunnoedd yn ôl arian heddiw) – er mawr syndod i nifer
fawr o'i gyfeillion a'i ddilynwyr. Cofir amdano'n bennaf heddiw
oherwydd ei gyfraniad aruthrol fel arweinydd yr undebau llafur yn
hytrach na fel gwleidydd proffil uchel amlwg.
Click to view
A PORTRAIT OF
THE LIVERPOOL WELSH
A Zoom talk by Dr D Ben Rees to members of The Gateacre Society
Click to view review
of
The Welsh in Liverpool
by D.Ben Rees
JIM by D.Ben Rees
Theo Davies-Lewis presenting a copy of the recent biography of
James Griffiths, First Secretary of State for Wales ( 1964-66 )
written by Dr D Ben Rees and published by Modern Welsh
Publications to the present Secretary of State for Wales, Simon
Hart in his office in Whitehall
Byw dan gysgod pandemig – argraffiadau hanesydd llên
A ninnau yn ystod y misoedd diwethaf hyn wedi byw
dan gysgod y pandemig byd-eang gwaethaf ers canrif, byddai’n dda
inni ein hatgoffa ein hunain fod sawl haint peryglus wedi taro’r
ddynoliaeth yn ystod cwrs hanes. Dros chwe chanrif yn ôl ymledodd
y Pla Du gan ladd traean poblogaeth Ewrop o fewn cyfnod o dair
blynedd, ac ailymddangosodd yn ysbeidiol wedi’r ymweliad marwol
mwyaf niweidiol hwnnw yng nghanol y bedwaredd ganrif ar deg. Yn
wir, clywir am achosion o’r Pla Du mewn rhai rhannau o’r byd
heddiw. Ddechrau’r haf eleni, er enghraifft, bu achos yng ngogledd
China, ond fe’i rheolwyd yn gyflym gan fod modd ei drin â
gwrthfiotigau.
Tua diwedd yr unfed ganrif ar bymtheg, lluniodd y
bardd Thomas Evans o Hendreforfudd ger Corwen yr englyn canlynol i
goffáu dyfodiad y pla yn y flwyddyn 1349:
Marwolaeth a wnaeth Duw naf – enwedig
Pan fu’r nodau gyntaf;
Mil trichant, gwarant a gaf,
Naw a deugain y dygaf.
Mae dau beth i sylwi arnynt yn yr englyn hwn. Y
peth cyntaf yw’r cyfeiriad at Dduw yn achosi’r farwolaeth fawr.
Gan nad oedd gan bobl yr wybodaeth feddygol sydd gennym ni i allu
esbonio tarddiad ac achos y pla, tueddid i’w esbonio fel cosb gan
Dduw am bechodau dynion, fel yn yr Hen Destament. Yr ail beth yw’r
cyfeiriad at y ‘nodau’. ‘Haint y nodau’ oedd un o’r enwau a
ddefnyddid yn Gymraeg i gyfeirio at y pla biwbonig, am fod ei ôl
yn weladwy ar y corff. Un o’i symptomau amlwg oedd chwydd yn y
chwarennau lymff o dan y gesail, yng nghesail y forddwyd, neu yn y
gwddf.
Yn 1894 y darganfu’r bacteriolegydd o Ffrainc,
Alexandre Yersin (1863–1943), mai bacteriwm a achosai’r Pla Du. Ar
ei ôl ef y gelwir yr haint yn Yersinia pestis. Mae’n
facteriwm hynod heintus a pheryglus sy’n ymosod ar y system
imiwnedd trwy arllwys gwenwyn i gelloedd amddiffynnol y corff,
sydd fel rheol yn gwarchod rhag unrhyw heintiau niweidiol a
marwol. Unwaith y lleddir y rheini, gall y bacteria ymledu’n
gyflym. Fel y gwyddys, chwain sy’n byw ar famaliaid sy’n
lledaenu’r bacteriwm. Llygod mawr a gludai’r chwain hyn ac a
ledaenai’r Pla Du yn y bedwaredd ganrif ar ddeg.
Yr hyn sy’n ddiddorol i hanesydd llên fel fi yw fod
gennym gerddi Cymraeg o’r bedwaredd ganrif ar ddeg a’r bymthegfed
sy’n cyfeirio at effeithiau marwol yr haint. Un o’r cerddi hynny
yw’r farwnad a ganodd Llywelyn Fychan i bump o’i blant a fu farw
o’r pla. Er bod galar y tad ar eu hôl yn ein cyffwrdd, yr hyn sy’n
drawiadol yn y gerdd yw’r disgrifiad a geir o’r lympiau chwyddedig
a’r staeniau duon ar gyrff y plant. Dyma dystiolaeth na cheir
braidd ei thebyg mewn llenyddiaethau eraill. Defnyddia’r bardd ei
ddyfeisgarwch wrth fynd ati i ddelweddu’r chwydd crwn ar y cnawd
fel ‘swllt mewn cyswllt cesail’, fel lwmp ar ffurf ‘afal llawn o
ofid’, a lwmpyn ac iddo siâp fel pen nionyn. Ond mae un disgrifiad
sy’n cynnwys delwedd drawiadol a hynod effeithiol i gyfleu siâp ac
ymddangosiad y chwyddi yn y llinell hon: ‘Dimeiau, gemau gwymon’.
Y ‘gemau gwymon’ hyn yw’r swigod a geir ar wymon y môr, sef yr hyn
a elwir yn Saesneg yn seaweed floats, sy’n cyfleu i’r dim
ffurf yr hyn a elwid yn Lladin yn bubo, sef symptom mwyaf
gweladwy’r Pla Du.
Yn aml iawn, nid oedd gan ein cyndeidiau ddim
amddiffynfa yn erbyn heintiau ond gweddïo ar Dduw yn y gobaith o
gael eu harbed, neu os caent eu heintio, gweddïo am gael eu
hiacháu. Pan ailymwelodd haint y nodau yn y bymthegfed ganrif
canodd y bardd Dafydd Llwyd o Fathafarn gywydd marwnad i’w ferch
ei hun a fu farw o’r pla. Er i lawer o bobl fynd i’r eglwys i
weddïo drosti am iachâd, cwbl ofer fu’r ymdrech. Yr hyn sy’n
drawiadol eto ynghylch y gerdd hon yw fod y bardd yn cynnig inni
ddarlun manwl iawn o symptomau’r pla. Trwy gyfrwng delwedd a
chymhariaeth llwydda’r bardd hwn hefyd i ddarlunio’r blotiau
tywyll ar gnawd y claf, gan alw i gof inc yn staenio papur a
chylchoedd fel staen mwyar duon:
Ysgrifen chwarren a’i chwys
Yn
lliwio dan ei llewys,
A hefyd i gyd ei gwar,
Dimeiau fel nod mwyar.
Nid cerdd brotest sydd yma, ond marwnad sy’n mynegi
realiti colled anorfod. Wyneb yn wyneb â’r pla difaol ni allai’r
bardd wneud dim ond derbyn y Drefn. Dyna lwcus yr ydym ni fod
gwyrthiau meddygaeth fodern a’r Gwasanaeth Iechyd Cenedlaethol yma
i ofalu amdanom ac i’n hiacháu.
Bleddyn Owen Huws, Prifysgol Aberystwyth.
Covid 19
Firws angeuol hardd yw’r ‘corona’
fel pêl ping pong yn orchudd o dorcha!
Stwffia drwy ffroena’ a llygad llaith
ymlaen ymlaen ar ei bydol daith
Ceuwyd yr henoed – fel cwn mewn cwt
cedwch o’r golwg, ymdopiwch yn dwt.
O dipyn i beth bydd y wlad yn cau’i lawr
â’r firws fel hyn, beth nawr Prydain Fawr?
mwy na’r Eidal, Almaen a hefyd Sbaen
y gwledydd a’u clwydi dan glo a tsiaen?
Dim hamdden mwyach na chaeau o sbort
dim socer, na rygbi o unrhyw siort!
Mae’r awdurdodau – a bod yn deg
fel ‘c’logod y domen – clochdar neu rheg!
Mae taflu arian dychrynllyd i’r gad
(llywodraeth newydd am gadw eu stad!)
Am faint pery y fadwch a’r stomp
Pa hyd bydd y firws yn dawnsio’i romp?
Ond ‘rhoswch funudyn – mae eto dro
i’r rhyfel weladwy anweladwy’r fro…
Capeli…ysgolion i gyd yn cau’i lawr –
rhencian dannedd y brodyr o gornel Set Fawr
Dim arholiadau Lefel A na ‘G S E’
‘ond a’i mater bywyd yw ennill degree?”
Dim allor i dderbyn sacrament hedd
dwylo’n ddisinffectant o’r byd i’r bedd.
Ond, meddyliais o ddifri’r paderau fu
am Ddiwygiad arall i lenwi y Ty!
Onid rhan yw hyn o efengyl cariad
a chyfle’i ail gychwyn rol Atgyfodiad?
-rhoi heibio ein hunanoldebau bas
llenwi ein byw efo trugaredd a gras?
Mae un peth yn sicr ar derfyn y sioe
fydd fory ein byd ddim tebyg id doe!
Byw yw yr Arglwydd – er maint y trwbwl
y byd sydd o’i le gyda’i safonau dwbwl.
Mae digon ar gyfer angen bob un
ond fod pobol yn farus yn stompio’r llun…
Pam beio Duw – a rhoi arno pob bai
heb weled o’n grym ein traed o glai?
Norman Closs
Carmel, ger
Treffynnon.
FFRINDIAU
Tra’n eistedd wrth y tan un hwyr
Yn edrych ar y fflamau,
Meddyliais peth mor braf i ddyn
Fyddai byd yn llawn o ffrindiau;
Afiechyd ddaw a’i gystudd blin,
A phawb yn gwneud ei orau,
Ond diolch wnawn ag uchel lef
Fod gennym lu o ffrindiau.
Pan fyddo beichiau byd yn drwm
Yn pwyso ar ein sgwyddau,
Rhyw sibrwd pob cyfrinach fach
A wnawn wrth gwrdd a’n ffrindiau;
Mae’n werth ail fyw profiadau fyrdd
A son am yr hen ddyddiau,
Bydd gwen a sgwrs a hwyl i mi
Fel gwin yng nghwmni ffrindiau.
A phan ddaw gelyn yn ei dro
I bwyso ar yr argae,
Diolchwn iti Arglwydd da
Fod gennym lu o ffrindiau;
Os teimlo ‘rwyt yr hoffet gael
Rhyw ffrind i faddau beiau,
Rho did y hun i Iesu Grist
Efe yw Brenin ffrindiau.
Dewi Bowen
Cyflwyno Aled Lewis
Evans gan Dr Pat Williams
Gŵr amryddawn iawn yw Aled Lewis Evans; athro ysgol a
thiwtor dosbarthiadau oedolion, cynhyrchydd a chyflwynydd radio,
beirniad eisteddfodol ac erbyn hyn yn weinidog yr efengyl llawn
amser. Eto i gyd ynghanol y prysurdeb hwn mae wedi cyhoeddi nifer
helaeth o gyfrolau, yn rhyddiaith a barddoniaeth, yn y Gymraeg a’r
Saesneg.
Enillodd wobr yn yr Eisteddfod
Genedlaethol yn 1991 am gyfrol o gerddi ar gyfer pobl ifanc.
Dywedodd y beirniad, Gerwyn Williams, mai hon oedd cystadleuaeth
bwysicaf yr Eisteddfod am ei bod yn ymwneud â’r dyfodol. A dyna yn
anad dim yw cryfder gwaith y bardd hwn. Mae’n deall pobl ifanc ac
yn uniaethu â’u problemau, yn eu cofnodi’n syml ac yn dreiddgar,
ond byth yn moesoli. Mae cerdd gyntaf y gyfrol fuddugol hon,
‘Sglefrfyrddio’ yn ymddangos eto yn ei ail gyfrol ac dyna hefyd
ddewisodd yn deitl arni. Ar lefel arwynebol disgrifiad o un o
bleserau’r ifainc yw sglefrfyrddio ond mewn gwirionedd mae’n
trafod thema ehangach, wrth i’r athletydd ifanc edrych yn ôl ac
ymlaen ar ei fywyd.
Yr un flwyddyn ag y cyhoeddwyd
Sglefrfyrddio, ymddangosodd ei nofel gyntaf hunangofiannol,
sef, Rhwng Dau Lanw Medi sy’n croniclo mewn ffordd sensitif
hanes llanc ifanc ar ddiwedd chwedegau’r ugeinfed ganrif yn y
Bermo, tref y mae’n gyfarwydd iawn â hi, gan iddo fyw yno ym
more’i oes. Dengys ei ddawn i dreiddio i ddyfnder personoliaeth
pobl yn gyffredinol yn ei nofel ôl-fodernaidd Y Caffi, sydd
wedi ei lleoli yn Wrecsam. Mae’r cymeriadau yn siarad yn y
dafodiaith leol ac mae cryn dipyn o hiwmor wrth iddynt fynegi barn
ar gymdeithas yn gyffredinol a datgelu eu gobeithion.
Mae “lle” yn bwysig
i’r llenor hwn, fel y gwelir o’i
lyfr teithio, Llwybrau Llonyddwch gyda’r is-deitl sydd yn
crynhoi ei gynnwys yn berffaith: Teithiau cerdded Myfyrgar ar
Hyd a Lled Cymru. Ond nid llyfr teithio cyffredin mo hwn. Mae
naws llenyddol arno. Yn ogystal â chyfarwyddiadau ymarferol, gyda
72 o lunau a 15 o fapiau, mae’r awdur yn cynnwys gwybodaeth am
hanes, cymeriadau, ysbrydolrwydd ac awyrgylch y lleodd sydd yn
golygu cymaint iddo yn bersonol. Ond nid yw’r lleodd sydd wedi
creu argraff arno yn gyfyngedig i Gymru; mewn nifer o’i gerddi,
mae’n cyfeirio at brofiadau a gafodd ar gyfandiroedd Ewrop ac
America, yn ogystal ag yn y Deyrnas Unedig, gan gynnwys Lerpwl,
sy’n agos at ei galon.
Peth arall
sy’n bwysig iddo yw cyfnodau’r flwyddyn. Iddo ef mae dyddiau yn
fwy na ffordd o fesur amser, ond yn llawn arwyddocâd, fel y gwelir
yn ei lyfr Adlais, sef deunydd
defosiynol ar gyfer y flwyddyn eglwysig. Atgyfnerthir y
ddamcaniaeth am ei ymwybyddiaeth o arwyddocâd amser gan ei lyfr o
farddoniaeth Saesneg, Someone else in the audience,
lle y mae’n trefnu’r cynnwys yn ôl tymhorau’r flwyddyn. Mae patrwm
y misoedd hefyd yn nodweddu ei ryddiaith greadigol newydd sydd ar
fin cael ei gyhoeddi, sef Tre Terfyn sy’n dychwelyd i ardal
y gororau.
Fel athro ysgol mae ganddo adnabyddiaeth
dreiddgar o’i fyfyrwyr. Gall gydymdeimlo â phlant nad oes ganddyn
nhw yr un diddordeb yn y ‘pethe’ ag yntau. Mynegir hyn mewn ffordd
sy’n dangos ei synnwyr digrifwch, fel yn ei gerdd ‘Hen Wlad dy
Dad’, lle mae’r athro’n ymdrechu i ddysgu’r anthem genedlaethol
i’w fyfyrwyr anfoddol.
Mae’r
iaith a ddefnyddir yn gyfoes ac yn naturiol ac nid yw’n ofni
britho ei waith gydag ymadroddion Saesneg, fel yn y gerdd
‘Borin’:
Ma’ cerddi’n bleedin’ boring’! / Be’
’sgen rhain i wneud efo bywyd?
ac eto yn ‘Over the Llestri’, lle mae’n dangos nad yw dysgu
termau technegol yn Gymraeg ddim o angenrheidrwydd yn cynhyrchu
siaradwyr rhugl.
Yn ogystal â phroblemau pobl ifanc, ceir
ystod eang o themâu yng ngwaith Aled Lewis Evans: cadwriaeth iaith,
materoliaeth yr oes bresennol a’r dirwyiad mewn bywyd crefyddol
ond efallai y rhai sydd yn creu yr argraff ddofnaf yw’r cerddi
sy’n ymwneud â marwolaeth. Mewn iaith blaen, ddi-rodres,
hawdd ei deall mae’n cyfleu’r ing a
demlir wrth golli anwylyd, gydag ataliaeth ddisgybledig sy’n osgoi
sentimentaleiddiwch.
Gwaith
Cristion o’r iawn ryw.
|
